Hà Nội 36 phố phường tựa một đoạn hồi ức được gom lại của Hà Nội cũ. Tập sách là vài dòng kể chuyện, đặc tả những phong vị của cuộc sống nơi đây: xinh đẹp, náo nhiệt mà cũng đầy nỗi gian truân, sóng gió. Qua tác phẩm Hà Nội 36 phố phường của nhà văn Thạch lam, ta thấy thấp thoáng những khát khao của sự sống, của những con người nhỏ bé, bình thường; nhưng họ lại chính là muôn ngàn đóa hoa văn hiến rực rỡ tô điểm ký ức xưa.
Mục lục
1. Đôi chút về tác phẩm Hà Nội 36 phố phường
Hà Nội 36 phố phường được xếp vào hang tùy bút, gồm những bài văn ngắn, phóng bút, rất có thể đã được Thạch Lam viết rất nhanh để in trên báo. Sau khi ông mất, Tự lực văn đoàn đã thu thập và cho xuất bản.
Hà Nội 36 phố phường là tập sách chủ yếu viết về những món ăn và sự gắn bó giữa ẩm thực với đời sống văn hoá xã hội của người Hà Nội. Đây cũng là tập tuỳ bút đầu tiên viết về Hà Nội với chủ đề ẩm thực. Mặc dù về sau các tác phẩm viết về đề tài này rất phong phú và đầy đủ hơn nhưng Hà Nội 36 phố phường vẫn có chỗ đứng riêng trên văn đàn và trong lòng nhiều thế hệ độc giả.
2. Những trang thương nhớ
Những dòng đầu của tác phẩm Hà Nội 36 phố phường là một chút huyên thuyên, lời kể, lời bình của tác giả, khéo sao mở ra sự chuyển mình lịch sử của Hà Nội – một sự chuyển mình khiến ta không biết nên vui hay nên buồn.
Người Pháp có Paris, người Anh có London, người Tàu có Thượng Hải… Chúng ta có Hà Nội
Thăng Long một thời văn hiến, nay đã nhường chỗ cho một Hà Nội náo nhiệt, sôi nổi, tập nập buôn bán, giao thương. Trên phố đâu đâu cũng toàn những biển hàng, nhưng là đề bằng tiếng Pháp, đó là một nét phẩy trong lịch sử nước nhà – đánh dấu cái ngày mà một con người Việt Nam bắt đầu dùng thứ chữ phong phú nhất phương Tây.
Nói qua nói lại, bàn về một thứ ngôn ngữ thì trước sau không thể quên nhắc đến câu chuyện ngữ pháp. Những người chủ hiệu quanh năm mải mê buôn bán, số người hay chữ ta cũng chẳng phải toàn phần, thế mà đùng một cái toàn dân dùng chữ Pháp, làm cho phát sinh không ít chuyện khôi hài.
Tác giả của Hà Nội 36 phố phường đã khẽ hẩy lên đôi ba tiếng cười sảng khoái, ấy là về cái chuyện dân ta viết chữ Tây, vừa mới bập bẹ chữ được chữ chăng nhưng đã sớm phủ hết ngõ ngách Hà thành rồi. Không khó để người ta nhận ra những dòng biển hiệu “kỳ quái” (chứ lại chẳng bảo là sai chính tả, ngữ pháp tùm lum) trải dài trên khắp ngả lớn, lối mòn.
Ấy là mới dạo qua một vài phố đông đúc, chúng ta đã được đọc nhiều câu chữ Pháp lạ lùng như thế rồi. Ở các hang cùng ngõ hẻm, đối với người tò mò, hẳn còn tìm thấy nhiều cách áp dụng chữ Pháp một cách thần tình hơn nữa.
Nhưng ngẫm kỹ ra thì cũng chẳng nên lấy làm lạ, vì ở một xứ có tờ báo (nghĩa là do hạng trí thức viết), dịch Hôtel de ville là khách sạn của thành phố và Stars à Hollywood là dân tộc Star ở Mỹ châu, thì các ông chủ hiệu trên kia kể còn là giỏi nhiều.
Có thể nói, vài dòng đầu của tập truyện, mới đọc nghĩ cũng thật khó hiểu. Chả ai biết Thạch Lam đang muốn nói gì, ám chỉ gì qua mấy cái biển hiệu tiếng Pháp ấy. Riêng tôi thì nghĩ thế này. Tác giả như muốn vẽ nên một mối băn khoăn đơn thuần. Tinh ý sẽ thấy, câu chữ có đôi phần tựa muốn phác ra một bức tranh biếm họa, chính tác giả cũng không rõ bản thân nên vui hay nên buồn, nên hào hứng hay nghiêm khắc nhìn nhận. Đó là những tháng ngày 36 phố phường thay da đổi thịt, tấp nập ồn ào, một bước ngoặt cho dân tộc bước ra với thế giới rộng lớn ngoài kia, nhưng phía sau bức màn hoa lệ ấy, còn không biết bao đau thương khốn cùng; đó là câu chuyện về sự phổ thông đột ngột của một thứ tiếng ngoại, hay núp sau là cả nỗi u hoài của những bản sắc Việt Nam.
3. Ẩm thực Hà Nội
Ngòi bút nhà văn uyển chuyển phác lên một khung cảnh sớm phố ồn ào, nức mùi thơm của những hàng quà: bánh rán nóng, bánh cuốn Thanh Trì, ngô bung, cháo hoa quánh mùi gạo thơm, xôi nồng mùi gạo nếp, xôi đậu, xôi lạc, xôi vừng mỡ và dừa… Dễ thấy nhất vẫn là bóng dáng các bà, các cô đi chợ, người mua kẻ bán ai cũng chẳng kịp ngơi tay.
Đấy là mới dạo qua mấy hàng rong, gánh chợ, ta thử vào tiệm mà xem. Nào bún riêu, bún chả, thang cuốn, nem chua, nào miến lươn, bún ốc,… Nhà văn miêu tả một cách cẩn trọng và tỉ mỉ, rẽ ra muôn vàn cái đẹp trong nét sinh hoạt ẩm thực đương thời, lại khéo tô điểm những sắc vị dân dã mà tinh tế, kéo ta vào chốn phồn thực hấp dẫn.
Thứ bún để ăn bún chả, sợi mành và cuộn từng lá mỏng, khác với các thứ bún thường. Chả phải thịt ba chỉ, mà phải dùng cặp tre tươi nướng mới ngon. Quái, sao cái nước chấm của các hàng bún chả hàng ngon thế! Có lẽ là họ dùng nước mắm hạng vừa, nghĩa là không quá chua, cho nên thành ngon chăng? Nước chấm ấy mà điểm thêm mấy giọt chanh vào thì tuyệt: có thể thấm nhuần cả bún, cả rau, cả chả mà không mặn, không gắt như nước chấm của nhà.
Nhưng bún chả Hà Nội đặc biệt có lẽ vì cái rau húng Láng. Vì chỉ có rau húng ở Láng là có mùi vị húng, đem trồng chỗ đất khác, sớm chậm cũng đổi ra mùi bạc hà Viết đến đây tôi lại nhớ đến bác Tú Mỡ thường mời bạn hữu ăn và thường khoe mình là ẩn dật ngay trong rừng húng Thế cho nên bún chả thì phải là bún chả Hà Nội mới đủ vị cho người thưởng thức và phải là bún chả xưa vẫn ngồi trước đến Bạch Mã, Hàng Buồn, mới là bán hàng ngon. (Tất nhiên có nhiều các hàng khác ở phố cũng ngon chẳng kém, nhưng tiếng tăm chưa nổi đó thôi).
Hà Nội 36 phố phường không phải chỉ có chuyện của những thức quà mà còn có cả chuyện của người bán quà. Họ là một phần của những nét duyên đất Việt, những tâm hồn bình dị giữa năm tháng nhọc nhằn của quê hương.
Hà Nội 36 phố phường có bóng hình của những người phụ nữ khéo léo, tần tảo, trong những gánh hàng là muôn vàn gánh vác nơi gia đình. Đã không chỉ còn là những cuộc mua đi bán lại đơn thuần, “tiền trao cháo múc”, người bán hàng còn là “tri âm tri kỷ”, đôi khi thấu hiểu ta còn hơn cả chính ta:
Muốn thức quà no, thì lại hàng xôi, cơm của bà cụ phố Hàng Khoai. Bà dọn hàng trước cửa chợ đã từ lâu lắm, không biết đã mấy năm rồi, và chỉ dọn từ lúc chín, mười giờ tối trở đi cho đến sáng. Bà bán đủ các thứ xôi xôi vò, ăn bùi và béo, xôi đỗ ăn đậm vị, xôi lạc ăn vừa miệng, đôi khi cả xôi gấc đỏ tươi, lúc xới ra, khói bốc thơm phức…
Cái ngon ấy cũng dễ lây lắm. Cả đến chính bà hàng cũng theo được cái nên thưởng thức. Những lúc vắng khách, bà cũng rót một chén rượu to để cạnh, và thong thả tự nhắm những thức ăn chính tay mình làm ra. Có lẽ bà tự lấy làm bằng lòng: vì mắt bà lâu dần mờ say đi, tay bà dính thêm nhiều mỡ, và bên thúng thêm một đống xương con … Ít ra ở đâu mà được người bán cùng với mua cùng là tri kỷ, hiểu các vị một cách thấu náo như thế, và cùng bàn chuyện về xôi, giò chả và với cái dễ dàng thân mật của những người kính phục lẫn nhau. Ở đâu, nếu không ở chốn Hà Nội ba mươi sáu phố phường.
Hay cả những vẻ đẹp của thế hệ trẻ, những con người cũng chẳng thoát khỏi kiếp ngày đêm bên nỗi bươn chải, nhưng vẫn giữ được cái hồn “tao nhã” riêng:
Cô Dần là một thiếu nữ hãy còn trẻ,… Một mình cô trông nom cái cửa hàng nước ở trước chợ Đông Xuân, bên cạnh bà cô bán hàng xôi, và cũng như bà, cô bán hàng từ chín giờ tối, suốt đêm cho tới sáng.
Cửa hàng của cô cũng không có gì: một vài miếng trầu, một vài phong thuốc lào, một bao thuốc lá bán lẻ, vài cái bát uống nước, như cái bát uống nước ở tất cả các hàng nước Việt Nam, đặt úp xuống mặt chõng. Nhưng hàng cô Dần có một chút đặt biệc hơn: cô không bán nước vối hay nước chè tươi. Cô bán nước chè, tôi cũng không biết chè mạn hay chè hột, chỉ biết là một thứ chè cũng dễ uống. Và có lẽ bán cho người ở đất “văn minh”, nên cô bán nước chè uống sôi, dù trời rét hay trời nóng, mùa đông hay mùa hạ. Ấm chè bọc cái áo gai rất cẩn thận, dựng bên một cái hỏa lò than cũng hồng, mang một ấm nước bao giờ cũng reo sôi.
Ngòi bút Thạch Lam ngày càng phong phú, cuốn hút. Chuyện ẩm thực của Thạch Lam là áng văn về cái sành, cái khéo của người Hà Nội, vừa hay tự hào đôi chút về cái bản địa phong phú chốn kinh đô. Qua ẩm thực, tác giả cho ta thấy lòng người Hà Nội, dù đất Thăng Long có thay đổi ra sao thì lòng người vẫn vậy, vẫn cái duyên dáng, tỉ mỉ ấy, vẫn là những gửi gắm yêu thương, cho những con người núp sau bờ vai gắn liên với mỗi gánh hàng, và cho cả những người mua hàng.
Suốt cả tập sách, ta chỉ thấy vài câu chuyện, bóng người riêng rẽ, nhỏ bé trên chặng đường lịch sử của những phố phường, nhưng liệu có ai hay, đó chính là những đóa hoa tiêu biểu đương thời, là những đốm sáng trong ký ức thiêng liêng của biết bao con người khác sinh dưỡng trên đất ấy; của Hà Nội 36 phố phường và của cả Thạch Lam.
4. Huyên thuyên đôi chuyện ngoài lề
Lại nhắc chuyện người Hà thành thì không quên nhắc đến hai chữ “thanh lịch”. Con người nơi đây đã phải mất “nghìn năm văn hiến” để giữ, để dạy, để tôn cái nét đẹp tâm hồn ấy.
Cái thanh lịch của người Hà Nội âu cũng không phải tập tành dăm buổi mà có. Người ta phải dặn dò con cháu từ trong gia đình; phải uốn nắn cẩn thận, sát sao từ thuở thơ bé. Ấy vậy mà người xứ lạ tới, ai cũng phải tấm tắc: người Hà thành khéo ăn khéo nói, cư xử mềm mỏng, lịch sự nhã nhặn. Cũng đôi khi có người bảo: cái “thanh lịch” ấy dường như đã thấm vào máu thịt, trở nên trọng thể và khắt khe tới nỗi, người ta dường như thấy những con người ấy sống cho người ngoài, nhiều hơn là chính họ.
Chẳng phải để bàn đúng sai, hơn thiệt. Ta coi đó là một nét duyên của tâm hồn Hà Nội.
“Người Hà Nội chuộng lối sống khoan hòa, giản dị. Ghét lòe loẹt mà thích diểm dắn. Tránh tiếng xa hoa. Dù giàu sang, áo có mớ năm, mớ bảy, cũng phủ một chiếc áo thâm hay tam giang”. Nhưng chớ thấy nói vậy mà vội kết luận ngay, người Hà Nội tuy “tránh xa hoa” nhưng không phải “đạm bạc, xuề xòa”, nhìn lại đôi dòng của Thạch Lam, ta thấy họ lại “khéo” hơn người ở chỗ: cái sự “sành” rất mực hơn người: sành ăn, sành chơi, có gu thẩm mỹ tinh tế… Vì họ “sành” là thế, cho nên ta thấy mỗi cửa tiệm, gánh hàng, muốn buôn bán được, phải chăm chút, tỉ mỉ từng gia vị một, chỉ có thế mới chiều được những thực khách “sành sỏi” nhất Bắc Kì khi ấy. Còn họ tỉ mỉ đến thế nào, bạn đọc Hà Nội 36 phố phương rồi hẳn sẽ rõ hơn ai hết.
Nói đi cũng phải nói lại, có lẽ cũng vì được hưởng ưu ái của đất trời, thiên nhiên sự sống có phần phân biệt với muôn vùng khác, cho nên người Hà Nội mới đặc biệt đến thế.
Nhớ khi xưa, nhà Lý ban chiếu muôn dân, đã từng viết: “… ở giữa khu vực trời đất, có thế rồng cuộn hổ ngồi, ở giữa Nam – Bắc – Tây – Đông, tiện hình thế núi sông sau trước, đất rộng mà bằng phẳng, chỗ cao mà sáng sủa, dân cư không khổ về ngập lụt, muôn vật rất thịnh mà phồn vinh… thực là chỗ tụ hội của bốn phương…” chính là để đặc tả cái đặc quyền không đâu bì được của sự sống chốn đây.
Đến tận bây giờ, chúng ta vẫn được chiêm ngưỡng sự xinh đẹp ấy với bao biểu tượng văn hiến một thời: Chùa Một Cột, Hồ Gươm, Tháp Rùa, Văn miếu Quốc Tử Giám,… là sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên ưu ái và bàn tay con người vốn tài hoa, thanh lịch; thử hỏi được mấy nơi mà đất trời cùng con người lại giao thoa, hòa hợp lạ thường, tạo nên muôn vàn nét đẹp độc nhất vô nhị đến thế!
5. Tác giả Thạnh Lam
Nói về vẻ đẹp Hà Nội 36 phố phường xưa, ta cũng biết ơn muôn phần công lao của các bậc văn sĩ, của tác giả Thạch Lam. Họ đã đem tình yêu cá nhân của mình với chốn kinh đô đặc sắc ấy viết thành những áng văn sinh động, gợi lại một bức tranh đầy màu sắc, để tình yêu của một người không bị chôn vùi cùng năm tháng mà bùng cháy, lan tỏa đến muôn người, muôn nhà, và cả thế hệ sau này.
Bạn đọc nếu có cơ hội, hãy tìm đọc những ấn phẩm khác của Thạch Lam, bởi trong mỗi tác phẩm ấy, bạn lại thấy một góc khác của Hà thành xưa ấy, qua lăng kính tình yêu mãnh liệt của nhà văn với thành phố nghìn năm văn hiến.
Thạch Lam (1910 – 1942) là một nhà văn Việt Nam nổi tiếng thuộc nhóm Tự Lực văn đoàn. Ông cũng là em ruột của 2 nhà văn khác nổi tiếng trong nhóm Tự Lực văn đoàn là Nhất Linh và Hoàng Đạo. Ngoài bút danh Thạch Lam, ông còn có các bút danh là Việt Sinh, Thiện Sỹ.
Hầu hết sáng tác của Thạch Lam được đăng báo trước khi in thành sách. Tác phẩm gồm có:
- Gió lạnh đầu mùa (tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Đời nay, 1937)
- Nắng trong vườn (tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Đời nay, 1938)
- Ngày mới (truyện dài, Nhà xuất bản Đời nay, 1939)
- Theo giòng (bình luận văn học, Nhà xuất bản Đời nay, 1941)
- Sợi tóc (tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Đời nay, 1942)
- “ Một thứ quà của lúa non: Cốm” (Hà Nội băm sáu phố phường, Nhà xuất bản đời nay,1943)
- Hà Nội 36 phố phường (Tùy bút, Nhà xuất bản Đời nay, 1943)
- Còn có hai tập truyện viết cho thiếu nhi: Quyển sách và Hạt ngọc. Cả hai đều do Nhà xuất bản Đời Nay ấn hành năm 1940.
6. Lời kết
Bởi chỉ là tùy bút – viết nhanh, viết vội, chợt nhìn thấy là viết, đôi khi chẳng kịp suy nghĩ nhiều, lại do đời sau sưu tầm, đóng thành một tập nên khi đọc, lắm người cũng thấy đôi chút rời rạc, khó hiểu. Chỉ những ai yêu Hà Nội tha thiết, yêu những năm tháng đã dừng chân nơi gọi là “lịch sử”, chỉ còn tồn tại trong nơi gọi là “ký ức” mới có thể tường tận đồng hành cùng tác giả, khắc lại một đoạn náo nhiệt chốn đô thành của người Việt.
Cuối cùng, xin cám ơn các bạn đã đọc review Hà Nội 36 phố phường của Thạch Lam, nếu có thể hãy mua sách tại đây để ủng hộ blog conhocgioi.com các bạn nhé.
Tôi rất thích phong cách viết của Thạch Lam.